Η προϊστορία - ιστορία της Ραφήνας και του Πικερμίου

Το Σάββατο 12 Απριλίου 2014 όσοι βρεθούν στο Αμφιθέατρο του Γυμνασίου-Λυκείου Ραφήνας θα έχουν την ευκαιρία να διδαχθούν όλες τις πλευρές της ιστορίας του Πικερμίου και της Ραφήνας χάρη στην αρχαιολογική ημερίδα που διοργανώνει η Β’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων με τίτλο: «Από την Προϊστορία και την Ιστορία της Ραφήνας και του Πικερμίου». Κατα την διάρκεια της ημερίδας, ομιλίες ειδικών επιστημόνων του Πανεπιστημίου Αθηνών και αρχαιολόγων της Β’ ΕΠΚΑ θα διαφωτίσουν τους παρευρισκόμενους μια περιοχή της ανατολικής ακτής της Αττικής που ως σήμερα δεν είχε ιδιαίτερη προβολή, η δε έρευνά της, αν και αδιάλειπτη εδώ και 100 χρόνια, δεν είναι ευρέως γνωστή.

Το πρώτο μέρος είναι αφιερωμένο στο Πικέρμι, στις παλαιοντολογικές και αρχαιολογικές έρευνες της περιοχής, με τις πρώτες να του έχουν προσδώσει τον χαρακτηρισμό «Ακρόπολη της Παλαιοντολογίας», λόγω της σπουδαιότητας των ευρημάτων της μακρινής αυτής περιόδου, και τις δεύτερες να φέρνουν στην επιφάνεια πολλά καινούργια και σημαντικά δεδομένα. Όπως οι αποθέτες, που ανήκουν πιθανότατα σε ιερό του Ηρακλή.

Η Ραφήνα καταλαμβάνει το δεύτερο μέρος της ημερίδας, με πρώτη την παρουσίαση του Ασκηταριού, του οικισμού των πρωτοελλαδικών χρόνων, που βρίσκεται στο νότιο άκρο της παραλίας με την ονομασία Μαρίκες, τον οποίο ανάσκαψε τη δεκαετία του ’50 ο αρχαιολόγος Δ. Θεοχάρης. Ο ιδιαίτερα σημαντικός αλλά σχεδόν ξεχασμένος σήμερα προϊστορικός οικισμός, με κατοίκηση από το 3200 έως περίπου το 2000 π.Χ., έχει δώσει μοναδικά ευρήματα. Από τις έρευνες της δεκαετίας του ’50, διαπιστώθηκε η ύπαρξη τριών οικοδομικών φάσεων, με τη νεότερη και πιο ευδιάκριτη να έχει φέρει στο φως τον πρώτο σημαντικό οχυρωματικό περίβολο που ανασκάφηκε στη Στερεά Ελλάδα (σήμερα έχουν εντοπιστεί κι άλλοι), καθώς και άφθονα αγγεία, πήλινα χρηστικά αντικείμενα, μια φορητή εστία που βρέθηκε μπηγμένη στο δάπεδο σπιτιού, μια σχάρα η οποία θα μπορούσε να είναι λειτουργική και σήμερα, καθώς και κάποια δυσνόητα σκεύη, όπως αυτό που πιθανολογείται ότι ήταν στήριγμα σούβλας. Από τα μεγάλα πιθάρια που εντοπίστηκαν, ιδιαίτερη αίσθηση προκαλεί εκείνο στο πάνω μέρος του οποίου έχει χαραχτεί με αφαιρετικότητα αλλά και καταπληκτική ανατομική ακρίβεια για την εποχή ο πρώτος σκύλος που εικονίζεται στην τέχνη του Αιγαίου. Όλα τα παραπάνω εκτίθενται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Στις ομιλίες θα γίνει και αναφορά για το το Ρωμαϊκό Βαλανείο της Ραφήνας, που ανακαλύφθηκε τη δεκαετία του ’70, εγκαταλείφθηκε στην τύχη του για χρόνια, είχε όμως την τύχη να «ξαναζωντανέψει» τα τελευταία χρόνια μέσα από την αρχαιολογική έρευνα που διενεργεί το Πανεπιστήμιο Αθηνών και η Β’ ΕΠΚΑ. Η ολοκλήρωση της αποκάλυψης του μνημείου και οι δυνατότητες ανάδειξής του δίνουν ελπίδες για το μέλλον και των υπόλοιπων σημαντικών αρχαιολογικών τόπων της περιοχής. Οι δύο τελευταίες αρχαιολογικές ανακοινώσεις αφορούν τα νεκροταφεία της ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου που εντοπίστηκαν γύρω από το Βαλανείο πριν περίπου οκτώ χρόνια, καθώς κι εκείνων που αποκαλύφθηκαν πέρσι με τις πλημμύρες, όταν από το ρέμα της Ραφήνας «βγήκαν» ταφές και πηγάδια, η χρονολόγηση των οποίων φτάνει μέχρι και τα γεωμετρικά χρόνια. Τελευταία, αν και όχι λιγότερο σημαντική, είναι η ομιλία που αφορά τη νεότερη ιστορία της Ραφήνας και συγκεκριμένα της Διασταύρωσης (2,5 χλμ. από το λιμάνι), όπου η παρουσία λιγνίτη, γνωστή ήδη από τα τέλη του 19ου αι., έφερε στην περιοχή ανθρακωρύχους από διάφορες περιοχές της Ελλάδας, προσδίδοντας μια ακόμα σημαντική «πινελιά» στην ιστορία της περιοχής.

Να σημειωθεί πως στο σημερινό Πικέρμι βρισκόταν ο πυρήνας ενός αρχαίου δήμου, που είχε την ονομασία Τειθράς. Σύμφωνα με επιγραφικές μαρτυρίες, στην περιοχή υπήρχε ιερό του Ηρακλή για το οποίο τίποτα περισσότερο δεν ήταν γνωστό. Αυτό όμως μέχρι πρόσφατα. Πριν δύο χρόνια, με την έναρξη των εργασιών για την ανέγερση σχολείων –που εγκαινιάστηκαν την προηγούμενη βδομάδα– εντοπίστηκαν αποθέτες, οι οποίοι έχουν δώσει μια εξαιρετική ερυθρόμορφη και μελανόμορφη κεραμική, με μυθολογικές παραστάσεις του Ηρακλή. Ίσως λοιπόν πρόκειται για αποθέτες του ιερού του Ηρακλέους με πρώτης κατηγορίας κεραμική, επιπέδου κεντρικών εργαστηρίων των Αθηνών. Τα ευρήματα αυτή τη στιγμή βρίσκονται στη φάση της συντήρησης, ενώ για την επόμενη σχολική χρονιά σχεδιάζεται η διοργάνωση μιας μικρής έκθεσης με αντίγραφα στις νέες σχολικές εγκαταστάσεις.

Αναλυτικά το πρόγραμμα έχει ως εξής: 10:00: Βαγγέλης Νικολόπουλος (Δρ Αρχαιολόγος Β’ ΕΠΚΑ): «Η αρχαιολογική έρευνα στις περιοχές Ραφήνας και Πικερμίου. Δεδομένα και προοπτικές».

10:15: Γεώργιος Θεοδώρου (Καθηγητής Παλαιοντολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών): «Ιστορικό των παλαιών και πρόσφατων ανασκαφών στο Πικέρμι: προοπτικές αξιοποίησης της φυσικής μας κληρονομιάς».

10:30: Αθανάσιος Αθανασίου (Δρ Γεωλόγος-Παλαιοντολόγος, Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας Νοτίου Ελλάδος): «Η απολιθωμένη πανίδα του Πικερμίου: μαρτυρία της βιοποικιλότητας του παρελθόντος».

10:45: Ειρήνη Βρεττού (Αρχαιολόγος Β΄ ΕΠΚΑ): «Πώς η ανασκαφή αντανακλά την Ιστορία. Η περίπτωση του Πικερμίου».

11:00: Αγλαΐα Κουτρομπή (Αρχαιολόγος, Υποψήφια διδάκτωρ στο Παν/μιο Αθηνών): «Αποθέτης κεραμικής των ιστορικών χρόνων από την ανασκαφή στο οικόπεδο του Ο.Σ.Κ. στο Πικέρμι».

11:15: Παναγιώτα Ζούβελου (Αρχαιολόγος Β΄ ΕΠΚΑ): «Ανασκαφή εργαστηριακού χώρου στο Πικέρμι».

12:15: Κερασία Ντούνη (Αρχαιολόγος Β΄ ΕΠΚΑ, Υποψήφια διδάκτωρ στο Παν/μιο Αθηνών): «Η Ραφήνα την Εποχή του Χαλκού».

12:30: Στυλιανός Κατάκης (Λέκτορας Ρωμαϊκής Αρχαιολογίας στο Παν/μιο Αθηνών): «Ένας αρχαιολογικός χώρος αναγεννάται. Το λεγόμενο “Ρωμαϊκό Βαλανείο” στη Ραφήνα και το νέο πρόγραμμα συνεργασίας του Πανεπιστημίου Αθηνών με τη Β΄ ΕΠΚΑ».

12:45: Λαμπρινή Λάμπρου (Συντηρήτρια Β΄ ΕΠΚΑ): «Πρώτα σωστικά μέτρα στο βαλανείο της Ραφήνας».

13:00: Φωτεινή Καρασάββα (Δρ Αρχιτέκτων, Προϊσταμένη του τεχνικού τμήματος της Β΄ ΕΠΚΑ): «Ένα ρωμαϊκό σύνολο στην είσοδο της Ραφήνας και σκέψεις για την ανάδειξή του».

13:15: Πέλλη Φωτιάδη (Αρχαιολόγος Β΄ ΕΠΚΑ): «Αντικείμενα της καθημερινής ζωής για μεταθανάτια “χρήση” μέσα σε τάφους της ύστερης αρχαιότητας στη Ραφήνα».

13:30: Κωνσταντίνα Παπαθανασίου (Αρχαιολόγος Β΄ ΕΠΚΑ): «Σωστικές αρχαιολογικές έρευνες στο Μεγάλο Ρέμα της Ραφήνας».

13:45: Δημήτρης Μακρής (ερευνητής): «Στα χνάρια της ιστορίας των λιγνιτωρύχων της Διασταύρωσης της Ραφήνας».