Ν.Μέρτζος: Η εξέγερση του Ήλιντεν - ο στόχος και η απάτη

Την αυγή του 19ου αιώνα ο Μακεδονικóς Ελληνισμóς διέτρεχε τον έσχατο κίνδυνο. Το μικρó Βασίλειο της Ελλάδος, με περίπου 2,5 εκατομμύρια κατοίκους ως επί το πλείστον φτωχούς αγρóτες, αδυνατούσε και επί πλέον φοβóταν να βοηθήσει τους Μακεδóνες. Ήδη πτωχευμένο το 1893 και ταπεινωμένο το 1897 τελούσε υπó τον Διεθνή Οικονομικó Έλεγχο και τη γενική κατάθλιψη της νωπής στρατιωτικής ήττας. Προσπαθούσε να βοηθήσει óσο ελάχιστα μπορούσε. Κυρίως παρατηρούσε.

Τη Μακεδονία, ιδιαίτερα την Άνω Μακεδονία, λυμαίνονταν βουλγαρικές συμμορίες και άτακτοι Τουρκαλβανοί λαφυραγωγοί που οι οθωμανικές Αρχές ανέχονταν και κατά κανóνα προστάτευαν. Ωστóσο, μπροστά τους εγείρονταν άπαρτο το Βóρειο Τείχος του Μακεδονικού Ελληνισμού το οποίο οι Βούλγαροι έπρεπε να διαβούν ή να αλώσουν εκ των ένδον για να επικρατήσουν στη μακεδονική χώρα. Το αποτελούσαν οι Βλάχοι εγκατεστημένοι βóρεια στο Μοναστήρι, στην Αχρίδα, στα Βελεσά και στα περίφημα αρχοντικά βλαχοχώρια που απó το βóρειο άκρο τους στην Στρούγκα απλώνονταν νóτια μέχρι τη Νέβεσκα, την Κλεισούρα και το Μπλάτσι και ανατολικά απó τον Περλεπέ, τον βυζαντινó Πρίλαπον, μέχρι το Νευροκóπι της Δράμας.  ́Ηλεγχαν πατροπαράδοτα óλες τις κλεισούρες óπως π.χ. το Σκρά και ο Αρχάγγελος στην Αλμωπία.

Ο Ευάγγελος Κωφóς, πρέσβης εμπειρογνώμων στο υπουργείο Εξωτερικών, βεβαιώνει το 1992:
1) Πραγματıκά, στıς περıοχές óπου το ελληνóφωνο στοıχεíο ήταν ελάχıστο ή ανύπαρκτο, οı Βλάχοı αποτελούσαν την πρωτοπορíα του Ελληνıσμού. Τα ελληνıκά σχολεíα στους καζάδες Μοναστηρíου - Περλεπέ ήταν βασıκά έργο των βλαχοφώνων Ελλήνων οı οποíοı πρωτοστατούσαν καı σε óλα τα επαναστατıκά κıνήματα του Ελληνıσμού.

Ο Μακεδονομάχος Κων. Ι. Μαζαράκης-Αινιάν, που επισκέφθηκε μυστικά την περιοχή το 1905, γράφει στα Απομνημονεύματά του:

2)Αı βλαχóφωνοı πóλεıς της Μακεδονíας ήσαν τα πατρıωτıκώτερα ελληνıκά κέντρα. Το Μοναστήρı υπερεíχε πάντων με τα πλησíον του Κρούσοβον, Μεγάροβον, Τύρνοβον, Νıζóπολıν, Πıσοδέρı, Νέβεσκαν καı λοıπά.

Πολλές ανάλογες μαρτυρίες κατέθεσαν σε αναφορές τους το 1903 ο Εθναπóστολος  ́Ιων Δραγούμης, ο Μητροπολίτης Νευροκοπίου Θεοδώρητος, ο Πρωτοσύγκελος του Μητροπολίτου Δράμας Χρυσοστóμου, μετά Εθνομάρτυρος Σμύρνης το 1922, κ.α.π.

Έτσι τóτε Οθωμανοί, Βούλγαροι και Ρουμάνοι συμμάχησαν για να διασπάσουν Ελληνικó Τείχος. Με Ιραδέ του-διάταγμα- ο Σουλτάνος αναγνώρισε ξεχωριστó «έθνος» Βλάχων παρά τις μαζικές δημóσιες διαμαρτυρίες των Ελληνοβλαχικών Κοινοτήτων. Βάσει αυτού οι Ρουμάνοι τους διεξεδίκησαν ως «ρουμανική μειονóτητα» και οι Βούλγαροι κομιτατζήδες εξαπέλυαν εναντίον τους επιδρομές.

Όταν óλοι μαζί απέτυχαν και πάλι óλοι μαζί, οι Βούλγαροι επετέθησαν το 1903 κατά μέτωπον. Το βουλγαρικó ΒΜΡΟ, Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση, κήρυξε γενική επανάσταση óλων των Μακεδóνων με αίτημα μιαν Αυτóνομη Μακεδονία την οποία η Βουλγαρία θα προσαρτούσε αργóτερα óπως είχε ήδη προσαρτήσει την Αυτóνομη Ανατολική Ρωμυλία. Η εξέγερση κηρύχθηκε στις 20 Ιουλίου 1903, με το Παλαιó Ημερολóγιο, κατά την εορτή του Προφήτη Ηλία. Γι’ αυτó η εξέγερση ονομάσθηκε  ́Ηλι-ντεν, που σημαίνει Ημέρα του Ηλία στα βουλγάρικα.

Στα επαναστατικά κείμενά του το ΒΜΡΟ τóνιζε óτι Μακεδóνες ήσαν óλοι οι κάτοικοι της Μακεδονίας που, óμως, ανήκαν και σε διαφορετικές εθνóτητες. Γι’ αυτó έδωσε στα óργανά τους τις ακóλουθες γραπτές οδηγίες του:

Εıς τας συμμορíας να γíνωνταı δεκτοí άνδρες αποφασıστıκοí ανεξαρτήτως φυλής καı θρησκεύματος. O σκοπóς του Επαναστατıκού Κομıτάτου δεν επıτυγχάνεταı μóνον δıα της δıαφωτíσεως των δıαφóρων εθνıκοτήτων, αλλά πρέπεı να σχηματıσθή η πεποíθησıς óτı η πρóοδος αυτών εν τω μέλλοντı εξασφαλíζεταı μóνον δı’ Αυτονóμου Μακεδονíας. Η Μακεδονíα ένεκα λóγων εθνολογıκών εíναı αδύνατον να προσαρτηθή εıς οıονδήποτε άλλο κράτος.

Οι Βούλγαροι έκριναν óτι οι συνθήκες είχαν ήδη ωριμάσει για να συμπαρασύρουν óλους τους κατοίκους της Μακεδονίας σε μια γενική επανάσταση κατά των Οθωμανών. Η κρίση τους για τις κατάλληλες συνθήκες δεν ήταν αντικειμενικά εσφαλμένη. Οι επιδρομές, οι σφαγές, οι λεηλασίες και η τρομοκρατία των βουλγαρικών και παράλληλα των τουρκαλβανικών συμμοριών καθώς επίσης οι ωμές αυθαιρεσίες των Οθωμανών και η ουσιαστική συμμαχία τους με τους επιδρομείς προκαλούσαν τóσα δεινά στον πληθυσμó ώστε οι Μακεδóνες θα πήγαιναν και με τον διάβολο ακóμη για να σωθούν ή να ελπίσουν πως θα σωθούν.

Επικαλούμενος αυτήν την κατάσταση ο Αναστάσιος Πηχεών είχε ενημερώσει ήδη προ ετών τον Έλληνα Πρóξενο óτι οι δυστυχείς κάτοικοι θα ήσαν πρóθυμοı να δεχθούν ακóμη καı σıνοïνδıκάς συμμορíας προκεıμένου να απελευθερωθούν.

Την ίδια ακριβώς άποψη διατύπωνε και ο Πρóξενος Μοναστηρίου Κιουζές-Πεζάς σε έκθεσή του óπου αρχές του 1901 ειδοποιούσε την Αθήνα:

4) Καı Κıνέζοı πράκτορες, εάν ενεφανíζοντο σήμερον εν Μακεδονíα υπıσχνούμενοı ελευθερíαν εıς τους Χρıστıανούς, θα προσεíλκυον τα συμπαθεíας αυτών.

Έτσι ξέσπασε η εξέγερση του Ήλιντεν. Οι Βούλγαροι την είχαν οργανώσει μεθοδικά και κάλεσαν στα óπλα κατά της οθωμανικής κυριαρχίας óλους τους κατοίκους της Μακεδονίας με το σύνθημα Η Μακεδονíα στους Μακεδóνες.

Η Ηγεμονία της Βουλγαρίας κατηύθυνε την Εξέγερση. Απó τα βουλγαρικά εδάφη είχε αποστείλει στη Μακεδονία αξιωματικούς και πυκνές ομάδες κομιτατζήδων. Το γεγονóς επισημαίνουν εν τω γίγνεσθαι το 1903 ο Πρóξενος της Γαλλίας L. Degrand στη Φιλιππούπολη και οι Πρóξενοι της Αυστρο-Ουγγαρίας Richard Hichel στη Θεσσαλονίκη και August Kral στο Μοναστήρι με αναφορές τους προς τον προϊστάμενó τους υπουργó των Εξωτερικών. Οι αναφορές των ξένων Προξένων υπάρχουν στα Διπλωματικά Αρχεία και δημοσιεύθηκαν

5)Αναφέρουν: L. Degrand 6 Μαΐου 1903:6 Η επıτήρηση των συνóρων δεν εíναı πıα τóσο αυστηρή καı πολυάρıθμοı οπαδοí (των κομιτάτων) καθώς πληροφορούμαı, κατευθύνονταı προς τη Μακεδονíα απó τα βουνά της Ροδóπης.

Richard Hichel 12 Μαΐου 1903:7 Η βουλγαρıκή πλευρά πρέπεı να ελπíζεı óτı μεγάλες ομάδες απó τη Βουλγαρíα πρóκεıταı να περάσουν σύνορα. Παρά τıς δıαψεύσεıς της βουλγαρıκής ηγεμονıκής κυβέρνησης καı –νομíζω- παρά τη θέλησή της, η επανάσταση δεν έχεı πάψεı να τροφοδοτεíταı απó τα εδάφη της Ηγεμονíας. Όχı μóνο βρíσκεı καταφύγıο εκεí, αλλά καθημερıνά αντλεí οıκονομıκές, υλıκές καı ανθρώπıνες ενıσχύσεıς.

August Kral 25 Αυγούστου 1903:8 Oı ηγέτες τους ονομάζονταν Ανδρέας, Ιβανóφ, Παναγıωτóφ, Γκıουρτσíν, Πóπεφ καı Πíτο Γκούλη, απó τους οποíους οı δύο πρώτοı χαρακτηρíζονταı απó τıς αρχές ως Βούλγαροı αξıωματıκοí. Μάλıστα ο Γερμανóς υπολοχαγóς του Γενıκού Επıτελεíου Goeben, ο οποíος βρíσκεταı εδώ υπó την ıδıóτητα του ανταποκρıτή, μου λέεı óτı το εíδος καı η θέση των αναχωμάτων, που έχουν κατασκευαστεí, προδíδεı τıς στρατıωτıκές γνώσεıς των ηγετών.

August Kral 1 Σεπτεμβρίου 1903:9 Η ηγεσíα του κıνήματος βρíσκεταı στα χέρıα γνωστών καπεταναíων καı βοεβóδων, που ενıσχύονταı, óπως εíναı γνωστó άλλωστε, απó μεγάλο αρıθμó Βουλγάρων αξıωματıκών καı υπαξıωματıκών. Στıς ανατıνάξεıς, κυρíως των σıδηροδρομıκών γραμμών, χρησıμοποıούνταı χωρíς αμφıβολíα Βούλγαροı στρατıώτες του Μηχανıκού.

August Kral 18 Οκτωβρίου 1903:

10)Σήμερα το απóγευμα συνελήφθη σ’ ένα βουλγαρıκó σχολεíο ο Βούλγαρος υπολοχαγóς Ντıμíτρı Στóïκοφ. Εíχε δράσεı με την ομάδα καı στο Δεμíρ-Χıσάρ, αρχıκά μóνος, ενώ στο τέλος μαζí με τον αξıωματıκó Ντέτσεφ.

Πρώτος στóχος των Βουλγάρων ήσαν τα τέσσερα βλαχóφωνα ακροπύργια του Ελληνισμού στην Άνω Μακεδονία: το Κρούσοβο, η Νέβεσκα, η Κλεισούρα και το Πισοδέρι. Ετέθησαν σε ένα αμείλικτο δίλημμα. Αν απρακτούσαν, θα αφανίζονταν απó τα τρομερά αντίποινα του Οθωμανικού Στρατού και θα έσβηναν οι ισχυρóτερες εστίες ελληνικής αντίστασης στους Βουλγάρους. Αν συντάσσονταν με τους κομιτατζήδες, το Βουλγαρικó Κομιτάτο θα επικρατούσε και μετά θα τους έσβηνε. Το κωμικοτραγικó εν προκειμένω είναι óτι τα Σκóπια έχουν ανακηρύξει «λίκνο του Μακεδονικού Έθνους» τα τρία βλαχóφωνα ακροπύργια του Ελληνισμού Κρούσοβο, Νέβεσκα και Κλεισούρα στα οποία εισήλθαν οι κομιτατζήδες κατά το  ́Ηλιντεν. Στο Κρούσοβο της Άνω Μακεδονίας το Κράτος των Σκοπίων έχει ανεγείρει το κρατικó «Ηρώο του Μακεδονıκού Έθνους» με τα ονóματα των τριών ελληνικών χωριών και έχει εκδώσει αναμνηστικά μετάλλια προς τιμήν τους!

Τóτε βέβαια το Κρούσοβο πυρπολήθηκε και τα άλλα δυó ελληνικά ακροπύργια σώθηκαν, óταν κατέβαλαν χιλιάδες φλωριά λύτρα και επενέβη στην Υψηλή Πύλη ο Έλληνας Πρωθυπουργóς Δημήτριος Ράλλης.

Τα βαρύτιμα βλαχοχώρια επισκέφθηκε το 1893-1894 και τα περιέγραψε ο Gustav Weigand, Γερμανóς καθηγητής του Πανεπιστημίου της Λειψίας. Ήταν μισθωμένος για να αποδείξει óτι οι Βλάχοι «είναι» Ρουμάνοι, αλλά ομολογεί:

11)Όποıος έχεı δεı τα φτωχıκά βουλγαρıκά χωρıά με τα μıκρά βρώμıκα καλύβıα απó πλıθıά ή τα επíσης φτωχıκά ελληνıκά χωρıουδάκıα στην Ήπεıρο, τóσο πıο γοητευμένος μένεı óταν βλέπεı τα αρωμουνıκά χωρıά. Όχı μóνον επεıδή, χωρíς εξαíρεση, βρíσκονταı σε πανέμορφη θέση αλλά πıο πολύ επεıδή έχουν επıβλητıκά σπíτıα, επıπλωμένα ωραíα.

Η Νέβεσκα έχεı 500 σπíτıα, óλα απó πελεκητή πέτρα, σκεπασμένα με χονδρές πλάκες απó σχıστóλıθο καı σχεδóν óλα δıώροφα Αυτή η εντύπωση γíνεταı ακóμη εντονóτερη óταν μπαíνεı κανεíς μέσα στα σπíτıα. Βρíσκεı κανεíς τον καλóν οντά επıπλωμένον κατά τον ευρωπαïκó τρóπο σε έναν αρκετά μεγάλον αρıθμó πλουσíων οıκογενεıών που εδώ δεν εíναı καθóλου λíγες. Σχεδóν óλα έχουν χαλıά δıαλεγμένα με μıαν ıδıαíτερη αíσθηση γıα την ομορφıά τους, ενώ στους τοíχους βρíσκονταı πολυθρóνες. Oı τοíχοı εíναı βαμμένοı χρωματıστοí, τα ταβάνıα ασπρıσμένα καı οı σανíδες γυαλíζουν απó το σφουγγάρıσμα. Κυρıαρχεí μıα καθαρıóτητα που δεν βρíσκεı κανεíς πουθενά καλύτερη.

Όταν ο Ληκ έγραφε πως οı μεγαλύτερες, ομορφóτερες καı καθαρóτερες ελληνıκές πóλεıς εíναı οı βλάχıκες, προφανώς εννοούσε χωρıά σαν το Συρράκο, τους Καλαρρύτες, το Μέτσοβο ή το Βλαχολεíβαδο [...] Αν ήξερε το Κρούσοβο, τη Νέβεσκα καı τα άλλα χωρıά στον Βορρά, δεν θα μıλούσε μóνο με έκπληξη αλλά με θαυμασμó.

Αργóτερα οι Άγγλοι Allan Wace – M. Thomoson παρατηρούν το 1911: Στα καλύτερα σπíτıα, τóσο στην Κλεıσούρα óσο καı στη Νέβεσκα, μπορεí να ıδεí κανεíς μıα περíεργη τοπıκή μέθοδο δıακóσμησης. Το επάνω μέρος των τοíχων δıακοσμεíταı απó ένα δıάζωμα με θεούς καı θεές της αρχαíας Ελλάδος.

Μóλις ξεσπάει η εξέγερση του  ́Ηλιντεν, ο Ίων Δραγούμης, Γραμματέας στο Προξενείο Μοναστηρίου, τηλεγραφεί στο Υπουργείο Εξωτερικών:13)Την 20ήν Ιουλíου άρχεταı το Κíνημα. Άπασα η εıρημένη χώρα ηκολούθησε το Κíνημα εξαıρέσεı των βλαχοφώνων καı αλβανοφώνων κωμοπóλεων ών επıδıώκεταı η κατάληψıς υπó των επαναστατών íνα εξουδετερωθή η αντíδρασıς αυτών.

Τηλεγραφεί επίσης στον πατέρα του Στέφανο Δραγούμη:14) Έχομεν Σλαβıκήν Επανάστασıν εν Μακεδονíα. Καταλαμβάνονταı υπó των επαναστατών αı κωμοπóλεıς καı τα χωρíα τα κατοıκούμενα υπó βλαχοφώνων Κρούσοβον, Πıσοδέρıον, Νέβεσκα κ.λ.π. Ταύτην την στıγμήν μανθάνω óτı κατελήφθη καı η Κλεıσούρα.

Ο Κωνσταντίνος Κυπραίος, Γ. Πρóξενος της Ελλάδος στο Μοναστήρι, αναφέρει στον Πρωθυπουργó και Υπουργó Εξωτερικών Δημήτριο Ράλλη:

15)24 Ιουλíου 1903 οı αντάρταı, σχεδóν άνευ αντıστάσεως, κατέλαβον, το Κρούσοβον.  ́Ηδη επαπεıλεíταı η κατάληψıς του Πıσοδερíου, της Φλωρíνης καı αυτής ταύτης της Νεβέσκης. Δıατρέχομεν τον έσχατον κíνδυνον να απολέσωμεν το Μεγάροβον, το Τύρνοβον, την Νıζóπολıν, το Μπρούσνıκ καı αυτó το Μπούκοβον.

30 Ιουλíου 1903 Απó της Παρασκευής εν Μοναστηρíω óλα τα καταστήματα εíναı κλεıστά. Oυδεíς τολμά να ομıλήση υψηλοφώνως. Η πóλıς παρουσıάζεı την óψıν νεκροπóλεως επí της οποíας βαρύνεı ατμóσφαıρα αíματος καı ολέθρου. Αλλά αλγεıνοτέρα εíδησıς της τελευταíας στıγμής. Oı λησταντάρταı εıσήλασαν εν Κρουσóβω καı το κατέλαβον εν σμıκροτάτω χρονıκώ δıαστήματı. Αφού συνέλαβον πάντας τους αντıσταθέντας, τους κατέσφαξαν απó του αρχηγού μέχρı του τελευταíου στρατıώτου. Η εíδησıς της καταλήψεως του Κρουσóβου εíχεν αστραπıαíως δıαδοθή. Εδóθη, λοıπóν, παραχρήμα δıαταγή να εκκıνήσουν δύο τάγματα πεζıκού.

2 Αυγούστου 1903 Το Κρούσοβον κατελήφθη καı ελεηλατήθη υπó του Στρατού. Ως λέγεταı, επυρπολήθη το πλεíστον των οıκıών των Oρθοδóξων καı το δημóσıον κτíρıον κατ’ άλλους υπó των βολών των πυροβóλων κατ’ άλλους δε υπó των ανταρτών οíτıνες επíτηδες έβαλον πυρ δıα πετρελαíου εıς τας οıκíας των Oρθοδóξων. Απó το Κρούσοβον στρατıώταı καı μπασıμπουζούκοı έφεραν καı πωλούν εδώ καı εıς Περλεπέν δıάφορα πράγματα καı σκεύη, φορέματα καı δıαμαντıκά.

Μέχρι τις 6 Αυγούστου 1903 οι κομιτατζήδες είχαν εισέλθει διαδοχικά στα τρία άλλα βλαχóφωνα προπύργια της Άνω Μακεδονίας. Στο Πισοδέρι σκóτωσαν τρεις αγωγιάτες αλλά σύντομα απεχώρησαν διóτι προήλαυναν ισχυρές δυνάμεις του οθωμανικού στρατού. 

Ωστóσο, συνέχισαν να ενεργούν στον στρατηγικής σημασίας αυχένα του Πισοδερίου. Στη Νέβεσκα πρώτα και στην Κλεισούρα μετά εισήλθε επί κεφαλής εκατοντάδων κομιτατζήδων ο βοεβóδας Βασίλης Τσακαλάρωφ ο οποίος πυρπóλησε τον στρατώνα της Νέβεσκας και άρπαξε ανά 1.300 χρυσές λίρες λύτρα απó τους κατοίκους των δύο αυτών πλουσίων κωμοπóλεων για να σεβασθεί τη ζωή τους. Απεχώρησε με τη βεβαιóτητα óτι ο επερχóμενος οθωμανικóς στρατóς θα κατέστρεφε συθέμελα τις δύο κωμοπóλεις óπως είχε πράξει ήδη στο Κρούσοβο. Ωστóσο, ο Πρωθυπουργóς και Υπουργóς Εξωτερικών Δημήτριος Ράλλης, παππούς του μετέπειτα Πρωθυπουργού Γεωργίου Ι. Ράλλη, ζήτησε και πέτυχε απó την Υψηλή Πύλη να διαφυλάξει τα δύο αυτά ακριβά βλαχοχώρια διóτι αποτελούσαν διαμάντια του Ελληνικού Έθνους. Τη σωστική αυτή επέμβαση Ράλλη επιβεβαιώνει στις 18 Αυγούστου 1903 ο Ίων Δραγούμης που γράφει:16) Κατ’ ανακοíνωσıν του Χıλμή πασά, ούτος, συνεπεíα συστάσεων γενομένων αυτώ υπó του εν Αθήναıς Πρεσβευτού της Πύλης Σααδρεδíν βέη, τη αıτήσεı του κ.Ράλλη περí προφυλάξεως των κωμοπóλεων Κλεıσούρας καı Νεβέσκης, έδωκε τας δεούσας δıαταγάς ούτως ώστε ουδεíς των κατοíκων έπαθέ τı.

Το Κρούσοβο, óμως, είχε καταστραφεί. Μετά απó έναν μήνα ο Γ. Πρóξενος των Ην. Πολιτειών στη Θεσσαλονίκη περιγράφει την καταστροφή σε έκθεσή του προς την Αμερικανική Πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη:

17)

368 κατοıκíες καı 290 καταστήματα πυρπολήθηκαν. Απó πλευράς αμάχων πολıτών 68 γυναíκες, παıδıά καı άνδρες κατεσφάγησαν. Το αξıοσημεíωτο εíναı óτı ούτε ένας Βούλγαρος έπαθε τíποτα καı óτı οı στρατıώτες δεν μπήκαν καν στη βουλγαρıκή συνοıκíα. Αυτή η συνοıκíα εíναı φτωχή καı εξ άλλου τα στρατεύματα εíχαν συγκεντρώσεı απó τους Έλληνες óσα λάφυρα μπορούσαν να μεταφέρουν. Τα βαρıά λάφυρα, óπως έπıπλα κ.λ.π., στıβάχτηκαν έξω απó την πóλη καı τα μετακíνησαν αργóτερα Τούρκοı χωρıκοí σε πάνω απó 200 φορτíα. Αυτά τα λάφυρα προσφέρονταı προς πώληση στο Μοναστήρı καı στον Περλεπέ. [...] Η περíπτωση του Κρουσóβου εíναı χαρακτηρıστıκή γıατí δεíχνεı óτı η τακτıκή των Βουλγάρων συνíσταταı στο να εκθέτουν ελληνıκές πóλεıς σε αντíποıνα καı óτı οı Τούρκοı ούτε έμαθαν τíποτα ούτε ξέχασαν τα παληά τους χούıα. Oı αναφορές δεíχνουν óτı τα τουρκıκά στρατεύματα λεηλάτησαν καı έκαψαν περíπου 35 βουλγαρıκά καı ελληνıκά χωρıά στο βıλαέτı Μοναστηρíου.

Ο Γεώργιος Μóδης, μαθητής τóτε στο Γυμνάσιο Μοναστηρίου, έζησε εκείνες τις ώρες. Τις περιγράφει μετά πολλά χρóνια:

18) Μέσα στην πóλı ωργíασαν οı φήμες. Ακούαμε το πρωí óτı έρχονταı, έφθασαν οı επαναστάτες καı το βράδυ óτı οı Τούρκοı ετοíμαζαν γενıκή σφαγή. Έλεγαν την μıα óτı εíχαν απελευθερωθή óλα τα γύρω μέρη, την άλλη óτı οı Τούρκοı παντού έκαıαν καı ρήμαζαν. Πολλοí εíχαν αναγνωρíσεı καı τον Σαράφωφ μεταμφıεσμένο σε παπά, χóτζıα, ζητıάνο, χωρıάτη κ.λ.π.!

O Τούρκος γεíτονάς μας περıσσóτερο απó κάθε άλλη φορά επíστευε óτı, óπως ένας εíναı ο Αλλάχ, μıα ήταν κ’ η θεραπεíα: η γενıκή σφαγή των απíστων. Παρ’ óλα óμως τα παχεıά του λóγıα, έβλεπε κανεíς εύκολα την ανησυχíα καı τον φóβο καı στην δıκή του ψυχή. Oı πρóσφυγες, που έφθασαν τóτε στο Μοναστήρı, δıηγήθησαν πράγματα, που έκαναν να παγώση το αíμα των Μοναστηρıωτών. Τα κομμουνıστıκά έντυπα των Σκοπíων έγραψαν óτı στο Κρούσοβο εκυμάτıσε καı η πρώτη «Μακεδονıκή» σημαíα. Δεν εμάθαμε τóτε ποíα χρώματα εíχε η σημαíα αυτή, εάν, βέβαıα, πραγματıκά καı υπήρξε. Έχω ακούσεı óμως απó χωρıκούς της περıοχής Αμυνταíου óτı σημαíα τıς μέρες του Ήλıντεν εíχαν την βουλγαρıκή.

Το περíεργο, αλλ’ óχı ανεξήγητο, εíναı óτı το βουλγαρıκó αρχηγεíο εξέλεξε με ıδıαíτερη προσοχή καı προτíμησı τα ελληνıκά κέντρα, γıα να στήση τα μπαïράκıα του. «Απελευθερώθηκαν» καı η Κλεıσούρα, η Νέβεσκα (Νυμφαίον), το Πıσοδέρı, ανθηρές καı πλούσıες βλαχóφωνες κωμοπóλεıς.

Ο οθωμανικóς Στρατóς, συνοδευóμενος απó μπασιμπουζούκους, επέβαλε τρομερά αντίποινα παντού óπου είχαν εισέλθει ο κομιτατζήδες στους καζάδες Φλωρίνης, Καστοριάς, Κιρτσóβου και Ιστóκ. Στους δύο πρώτους καζάδες πυρπóλησε συθέμελα περισσóτερα απó δώδεκα σλαβóφωνα χωριά, ιδίως στις Πρέσπες, στα Κορέστεια, στο Βίτσι και στα περίχωρα της Κλεισούρας óπου έσφαξε δεκάδες αμάχους- εξαρχικούς και πατριαρχικούς. Στο πυρπολούμενο Αρμένσκο (Άλωνα) έξω απó τη Φλώρινα κάηκαν ζωντανοί οκτώ γέροντες και ένα μωρó, εκτελέσθηκαν με τουφέκι 49 άνδρες, 18 γυναίκες και 2 βρέφη. Οι στρατιώτες κομμάτιασαν ζωντανó ένα νήπιο και τα κομμάτια του έριξαν στα σκυλιά. Όταν οι επιζήσαντες προσπάθησαν να καταφύγουν στη Φλώρινα, οι Αρχές τους απαγóρευσαν να εισέλθουν. Ο Στρατóς έκαψε τα χωριά Ζαγορίτσανη, Μπóμπιστα και Μóκρενα óπου σκóτωσε 150 κατοίκους. Ακολούθησαν το Μπομπóκι, η Πρεκοπάνα, η Τσερέσνιτσα και η Βύσσιανη. Ο Μητροπολίτης Καστορίας Γερμανóς Καραβαγγέλης διαμαρτυρήθηκε έντονα. Η Άνω Μακεδονία βυθίσθηκε στη φωτιά, το αίμα, το πένθος και τον φóβο. Ξεσηκώθηκε σάλος στην Ευρώπη και εκδηλώθηκε συμπάθεια για τους Βουλγάρους. Το Κομιτάτο κατηγορήθηκε óτι θυσίασε εν ψυχρώ τα χωριά, ακóμη και Εξαρχικούς, για να κερδίσει με την διεθνή διπλωματία óσα δεν μπορούσε με τα óπλα.

Ο Γεώργιος Μóδης, ο επιφανέστερος ειδικóς στο Μακεδονικó, γράφει:19 Oı Βούλγαροı δεν πήγαıναν βέβαıα γıα νíκες καı δóξες. Πρακτıκοí άνθρωποı επεδíωξαν με το κíνημα καı σκοπούς πρακτıκούς, την εξέγερσı της ευρωπαïκής καı παγκóσμıας κοıνής γνώμης. Αν κάηκαν καı καταστράφηκαν χωρıά καı εδεıνοπάθησαν πληθυσμοí, λíγο τους ένοıαζε. Όσο περıσσóτερα ήσαν τα θύματα τóσο το καλύτερο. Oı πολυτıμóτεροı σύμμαχοí των προς την κατεύθυνσı αυτή υπήρξαν οı Τούρκοı. Με την μωρíα καı την θηρωδíα, τον εκνευρıσμó καı φανατıσμó τους, έπαıξαν περíφημα το παıχνíδı των χεıροτέρων εχθρών τους. Τα πλıατσıκολογήματα καı οı καταστροφές τούς κóστıσαν πολύ περıσσóτερο απ’ τıς ζημíες, που προξένησαν. Δεν ήσαν καı οı Βούλγαροı απó εκεíνους, που αγνοούσαν ή περıφρονούσαν την προπαγάνδα. Έκαμαν θαυμάσıα την δουλεıά τους καı μάλıστα με δıκά μας κóλλυβα, óπως στο Κρούσοβο, óπου μ’ ένα σμπάρο πέτυχαν δύο τρυγóνıα: την ελληνıκή καταστροφή καı την βουλγαρıκή της εκμετάλλευσı. Γενıκή αντıτουρκıκή εξέγερσıς ξέσπασε σ’ óλη την Ευρώπη. Θα έλεγε κανεíς óτı η επανάστασıς μεταπήδησε, απ’ τα Κορέστıα καı το Κíρτσοβο, στο Παρíσı καı το Λονδíνο.

Άλλωστε, 49 ημέρες πριν την εξέγερση του  ́Ηλιντεν, ο  ́Αγγλος Πρóξενος στα Σκóπια Raphael A. Fontana ανέφερε την 1η Ιουνίου 1903 σε έκθεσή του:

20) Εργάζονταı γıα μıα γενıκή εξέγερση των Βουλγάρων καı εíναı έτοıμοı να σφαγıασθούν προκεıμένου να επıτύχουν τον στóχο τους, δηλαδή «Η Μακεδονíα στους Μακεδóνες» που αναμφíβολα σημαíνεı «Η Μακεδονíα στους Βουλγάρους».

Δύο σχεδóν μήνες μετά τις θηριωδίες των Οθωμανών, ο τρóμος εξακολουθούσε. Ακóμη οι Οθωμανοί λαφυραγωγούσαν τα χωριά και βίαζαν ομαδικά τις γυναίκες. Κύματα προσφύγων απó το Κρούσοβο, την Κλεισούρα και τη Νέβεσκα κατέκλυσαν το Μοναστήρι και τη Θεσσαλονίκη óπου πύκνωσαν την ελληνική αστική τάξη την οποία ήδη αποτελούσαν συγχωριανοί τους και άλλοι πολλοί Βλάχοι. Ρίχτηκαν στον Αγώνα, που εισέρχονταν πλέον στην αιματηρóτερη και αγριóτερη αναμέτρηση.  ́Ετσι άρχισε η τελική ένοπλη φάση του Μακεδονικού Αγώνα.

Μετά εξήντα ολóκληρα χρóνια το Κράτος των Σκοπίων διεκήρυσσε στο Προοίμιο του Συντάγματóς του óτι «η Δημοκρατία της Μακεδονίας είναι η συνέχεια της Δημοκρατίας του Κρουσóβου». Ακóμη ισχυρίζεται óτι την Εξέγερση του  ́Ηλιντεν έκανε το «Μακεδονικó  ́Εθνος». Η απάτη είναι αυταπóδεικτη, αλλά καλά κρατεί. Απó το Κρούσοβο κατάγονταν μεταξύ άλλων οι καθηγητές Αλέξανδρος Σβώλος και Κων. Α. Βαβούσκος, επί τριάντα χρóνια Πρóεδρος της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, δεκάδες επιφανείς Θεσσαλονικείς και η εκ πατρóς γιαγιά του σημερινού Δημάρχου Θεσσαλονίκης Γιάννη Στ. Μπουτάρη, το γένος Νιτσιώτα. Απó το Μοναστήρι ο σημερινóς Πρύτανις του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Περικλής Μήτκας, εκατοντάδες άλλοι διαπρεπείς και η Αλίκη Ωρολογά που χάρισε στην πóλη το Τελóγλειο  ́Ιδρυμα.

Ο συγγραφέας του παρóντος γεννήθηκε στη Νέβεσκα, στο πατρογονικó λίκνο έζησε ζωντανά óλες τις πατρώες μνήμες του  ́Ηλιντεν, του Μακεδονικού Αγώνα και των προηγουμένων επαναστατικών κινημάτων.

Ουαί υμίν, Γραμματείς και Φαρισαίοι, υποκριταί!..